تکلیف شب و انواع آن در دوره ی ابتدایی

تعریف تکلیف شب: منظور از تکلیف شب کلیه وظایف درسی (نوشتن، حفظ کردن، حل کردن، عملی و غیره) است که معلمان به طور روزانه برای دانش آموزان تعیین می نمایند تا در خانه انجام گیرد. اهداف تکلیف شب:

1. تمرین: تکالیف به منظور افزایش سرعت، تسلط، تثبیت، حفظ، یادگیری و مهارت صورت می گیرد.

2. شرکت فعال: تکالیف به منظور افزایش درگیری و اشتغال هر دانش آموز در فرآیند فعالیت های یادگیری مورد استفاده واقع می گردد.

3. رشد شخصی: تکالیف به منظور پرورش حس مسئولیت شخصی، امانت و صداقت، قدرت مدیریت و زمان بندی، اعتماد به خود و تداوم در امر یادگیری بکار بسته می شود.

4. روابط متقابل شاگرد و والدین: تکالیف به منظور بر قراری ارتباط بین والدین و فرزند در خصوص مهمترین کار در مدرسه و فرآیند یادگیری به کار گرفته می شود.

5. خط مشی و مقررات: انجام تکلیف به منظور تامین دستورات مدیریت، اجرای مقررات مربوط به سیاست کتبی در خصوص کم و کیف تکالیف روزانه و هفتگی صورت می گیرد.

6. روابط عمومی: تکالیف به منظور آگاهی والدین از آنچه که در کلاس درس فرزند می گذرد بکار برده می شود.

7. تنبیه: تکالیف به منظور اخطار و هشدار به دانش آموز تلقی گردیده و این امر به عنوان یک نوع یاد آوری در خصوص انتظاراتی است که شخص معلم از دانش آموز در مسائل درسی و رفتار در کلاس افراد دانسته بکار برده می شود. انواع تکالیف شب تقسیم بندیهای گوناگونی در رابطه با تکالیف شب انجام گرفته که کاملترین آنها را پرفسور لی وپرویت پس از بررسی و جمع بندی پژوهشها طبقه بندی مفید و جامعی از انواع تکلیف شب ارئه نموده است که به طور مختصر راجع به هر کدام بحث می کنیم.

الف: تکالیف از نظر محتوا:

1) تکالیف تمرینی: به تکلیفی گفته می شود که به تقویت مهارت ها و دانش های کسب شده می پردازد و معمولا به صورت کتبی ارائه می گردد. هدف این نوع تکلیف: هدف این تکلیف جهت تثبیت یادگیری و فعالیت های خواندن و کار های تمرینی و انفرادی به کار گرفته می شود و قدیمی ترین نوع تکلیف شب است که اکثر این نوع تکالیف، غیر تخیلی، غیر خلاق تکراری و کسل کننده می باشد. و در مدارس ما معمولا در حال حاضر این نوع تکلیف کاربرد بیشتری دارد و غالب این نوع تکلیف در مشق شب تجلی می شود.

2) تکالیف آماده سازی و آمادگی: این نوع تکلیف جهت اماده سازی و آماده کردن شاگردان برای درس های روز بعد یا روز های بعد بکار برده می شود و معمولا به صورت کتب در سی، مطالعه خارج از کتب درسی، جمع آوری مطالب، مواد قبل از کنفرانس در کلاس در س و... می باشد. هدف این نوع تکلیف:وادار کردن دانش آموز به کسب زمینه مناسب و جذب اطلاعاتی جهت آماده شدن برای درس و مباحثه روز بعد است. هنگامی این نوع تکلیف می تواند سود مند باشد که ابتدا رهنمود ها، و دستور العمل های لارم در مورد چگونگی انجام تکلیف روشن باشد و ابتکار عمل، قدرت تخیل و روش شخصی حفظ گردد. مثلا در درس جغرافیا در کلاس پنجم هنگامی که به مبحث کشور های همسایه رسیدیم، دانش آموزان از قبل اطلاعاتی راجع به کشور مورد نظر جمع آوری و طبقه بندی نمایند و در کلاس به دانش آموزان ارائه دهند. دانش آموزان که خود راجع این موضوع مطالعه نموده اند اظهارات تکمیلی این درس را بیان نمایند نقش معلم در این نوع تکلیف فقط راهنما است و فعالیت های دانش آموزان را بسوی هدف های تحقیق سوق می دهد.

3) تکالیف بسطی و امتدادی: این نوع تکلیف دانش آموزان را فراسوی کار ها و فعالیت های کلاس سوق داده و موجبات یادگیری ایده ها و مهارت ها را در موفقیت جدید فراهم می آورد. هدف این نوع تکلیف: آشنا کردن دانش آموزان به پروژه های طویل المدت است که از طریق حل مسئله پدید می آید و همچنین در امتداد موضوعات در س می باشد. در ضمن این تکلیف به عنوان پیش سازمان دهنده، مفاهیم در سی و آموزشی بکار بسته می شود. این نوع تکلیف خود انتخابی است مثلا دانش آموز قبل یا پس از تدریس (فردها کنجکاو) خود موضوعی را انتخاب می کند تا راجع به آن تحقیق کند و زمان این تحقیق بستگی به موضوع آن دارد که ممکن است هفته ها به طول بیانجامد. به طور مثال ساختن تقویم سالیانه.

4) تکلیف خلاقیتی: وقتی دانش آموز مفاهیم و مهارتهای مکتسبه در کلاس درس را با هم ترکیب کند و در یک راه یا راه های جدید و متفاوت بکار بندد این نوع تکلیف را تکلیف خلاقیتی گویند. هدف از این تکلیف: پرورش قوه خلاقیت دانش آموزان و بکار بستن مفاهیم و مهارتهای آموخته شده در موقعیت جدید است. مثلا با ارائه چند کلمه املایی مشکل از دانش آموز می خواهید از آنها در داستانی که خود می نویسند استفاده کنند. یا در تکلیف شفاهی و عملی دانش آموز شیوه جدیدی از زنگ اخبار که در کلاس تا به حال ارائه نشده می سازد. همچنین ساختن معما های جدید _ ساختن جدول و... البته باید یاد آور شد که این چهار نوع تکلیف همیشه بطور مجزا به دانش آموزان ارائه نمی شود گاهی ممکن است برای حل یک مسئله از هر چهار نوع تکلیف برای بسط و خلق ایده خود استفاده نماید. مثلا نوشتن مشاهدات یک واقعه و تحلیل آن. نمونه هایی از تکالیف از نظر محتوا: تکالیف تمرینی: سؤالات و تمرینات ریاضی صفحه..... را بنویسید.

(حل کنید) تکالیف آماده سازی: درس جلسه آینده علوم درباره ی منقار جانوران است. شما می توانید با افراد خانواده درباره منقار و اینکه اگر منقارنبود چه اتفاقی می افتاد وچرا منقار جانوران با همدیگر فرق دارد؛بحث کنید و نتیجه را به کلاس بیاورید. تکالیف بسطی- امتدادی: یک هفته فرصت دارید اطلاعاتی که درباره ی ضرب ها آموخته اید را بنویسید. تکالیف خلاقیتی: به نظر شما اگر تعداد زاویه ها، نوع آنها و تعداد اضلاع یک متوازی الاضلاع تغییر کند چه شکلی درست می شود دلیل خود را بنویسید ب) از منظر ساختار و شیوه ی ارائه: تکالیف را می توان از نظر شیوه ی ارائه به دانش آموزان و ملاحظات اهداف کتاب های درسی، در سه مدل خلاصه کرد: تکالیف عمومی: منظور از تکالیف عمومی آن دسته از فعالیت ها و تمرین هایی است که الزاماً به عموم فراگیرندگان ارائه می شود و اغلب از نوع تمرینی یا آماده سازی است. بنابراین، مخاطب این نوع تکلیف، همه ی دانش آموزان هستند و باید آن ها را بر اساس اهداف مهم درس و توانایی های همه ی شاگردان طراحی کرد. مفاهیم، اطلاعات و اهداف فردی باید در قالب این تکالیف داده شود و حجم آن ها نیز زیاد نباشد. اگر در انتخاب و ارائه ی این نوع تکالیف بی دقتی شود، ممکن است دانش آموزان آن را کسل کننده تلقی کنند. تکالیف گروهی: امروزه، فعالیت های گروهی در فرآیند یاددهی – یادگیری جایگاه ارزشمندی دارد و با توجه به این اصل، در کشورهای توسعه یافته، یکی از راه کارهای پیشرفت آموزشی به حساب می آید. در دهه های اخیر، تفکر جمعی و مشارکت افراد در ساختار یک گروه کاری، دست آوردهای مهمی داشته است. بنابراین، کمتر کلاسی را می توان یافت که برای مطالعه، تحقیق و علم آموزی، تشکل های جمعی و گروهی نداشته باشد. بدین سبب، تشکیل گروه کاری برای دانش آموزان، از ضروریات تدریس در کلاس های پویا و فعال است. اگر این فرض پذیرفته شود، لزوم توجه به تکالیف گروهی، که به صورت پروژه های تحقیقی ارائه می شود، بیش از پیش احساس می گردد. در تکلیف گروهی، معلم براساس توانایی هر یک از گروه ها، موضوعات مناسبی مطرح می کند و هر گروه نیز با برنامه ریزی و اجرای اهداف موردنظر معلم، امر آموزش را متحقق می سازد. تکلیف گروهی با توجه به مشارکت دانش آموزان و علایق آنان ارائه می شود و معلم برای هر گروه چند موضوع تعیین می کند و آن ها از طریق تصمیم جمعی، یکی از موضوعات را انتخاب و اجرا می کنند. تکالیف انفرادی: شناسایی تفاوت های فردی و توجه به آن ها، از موضوعات مهم در آموزش و پرورش است. ایجاد وضعیتی برای بروز خلاقیت ها و نوآوری های فردی، از وظایف مهم مدارس به حساب می آید. شاید بتوان گفت که فلسفه ی وجودی با تربیت، شناسایی و تقویت و پرورش انسان هاست. یعنی فرآیند «شدن» و تبدیل توانایی های بالقوه به توانایی های بالفعل. یکی از روش های توجه و کمک به شکوفایی فردی، دادن تکالیف انفرادی به دانش آموزان است. معلم برای ارائه این نوع تکالیف، توانایی ها، علایق و بنیان های ذهنی و فکری فراگیرندگان را درنظر می گیرد و براساس آن، فعالیت هایی طلب می کند. البته هیچ الزامی نیست که همه ی دانش آموزان، تکالیف انفرادی را انجام دهند. بلکه براساس زمینه های قبلی و شناخت و صلاح دید معلم، این نوع تکلیف به عده ای از آن ها واگذار می شود. زمان مطلوب در تکلیف شب (کوپر) پس از یک بررسی همه جانبه و جامع در مورد تکلیف شب چنین نتیجه می گیرد:

1- کلاس اول تا کلاس سوم 1 تا 3 شب در هفته که هر یک نزدیک 15 دقیقه بیشتر طول نکشد.

2- کلاس چهارم تا کلاس ششم 2 تا 4 تکلیف شب در هفته که هر یک 15 تا 45 دقیقه طول می کشد.

3- از کلاس هفتم تا کلاس نهم 3 تا 5 تکلیف شب در هفته که هر یک 45 تا 75 دقیقه طول می کشد.

4- از کلاس دهم تا کلاس دوازدهم 4 تا 5 تکلیف شب در هفته که هر یک 75 تا 120 دقیقه طول می کشد.

5- با توجه به مطالب فوق حد اکثر زمان برای کلاس اول تا سوم در هفته که صرف تکلیف شب می شود 45 دقیقه است و همچنین برای کلاس چهارم و پنجم در هفته 180 دقیقه است. در حالی که در حال حاضر بیشتر وقت دانش آموزان در خانه به تکلیف شب که آن هم رو نویسی است می گذرد.

اثرات مثبت تکلیف شب در صورتی که هر تکلیف متناسب و دارای اهداف مشخصی می باشد:

1) پیشرفت و یادگیری سریع: الف- به خاطر سپردن بهتر دانش ب- درک بیشتر ج- تفکر انتقادی بهتر، تشکیل مفاهیم، پردازش اطلاعات د- تقویت و غنی سازی برنامه درسی

2) اثرات تحصیلی بلند مدت: الف- اشتیاق به یادگیری در اوقات فراغت ب- بهبود طرز تفکر نسبت به مدرسه ج- عادت به مطالعه و مهارت آموزی

3) اثرات غیر تحصیلی: الف- خود راهبری بیشتر ب- خود انضباطی بیشتر ج- تنظیم بهتر وقت د- کنجکاوی بیشتر ه- استقلال بیشتر و- قدردانی بیشتر اولیاء از مدرسه و شرکت در فعالیت مدرسه اثرات منفی تکلیف در صورتی که دارای هدف مشخص و متناسب با سن و رشد دانش آموز نباشد:

1) بیزار شدن الف- از دست دادن علاقه به مطالب درسی ب- خستگی جسمی و روحی (عاطفی) ج- محروم شدن از اوقات فراغت و فعالیت های اجتماعی

2) دخالت اولیاء فشار والدین برای امجام تکالیف و عملکرد خوب. اغتشاش گیجی در خصوص تکنیک های آموزش تضاد بین روش های تدریس معلمان و والدین.

3) تقلب رونویسی تکالیف از سایر دانش آموزان واگذار کردن تکالیف به سایر افراد افزایش فاصله بین دانش آموزان ضعیف و دانش آموزان ممتاز در چه صورت تکلیف شب کار آیی بیشتر در موفقیت تحصیلی دارد؟

1. تکالیف شب دارای هدف مشخصی باشد.

2. تکالیف شب باید بطور منظم ارائه شود.

3. تکلیف شب باید صراحت و روشنی داشته باشد.

4. بطور یقین جمع آوری شود.

5. بلا فاصله ارزشیابی و نمره گذاری شود.

6. فورا به دانش آموزان برگردانده شود توصیه های کاربردی باتوجه به مطالعات و جمع بندی تحقیقات و باتوجه ویژه به مسأله تکلیف شب در کشور، توصیه های زیر به عنوان یک خط مشی عملی پیشنهاد می شود تا مورد تعمق تحلیلی صاحبان اندیشه و دست اندرکاران تعلیم و تربیت واقع شود.

الف) کلیه معلمان و کارشناسان کتاب درسی باید به طور منسجم با ادبیات حوزه تکلیف شب آشنا باشند.

ب) به منظور هماهنگی کامل درباره بهینه کردن تکلیف شب در مقاطع مختلف تحصیلی در سطح کشور، تدوین و تألیف یک راهنمای عمل به وسیله وزارت آموزش وپرورش توصیه می شود.

ج) جدول انجام تکلیف شب به صورت یک برنامه هفتگی در کلیه مدارس به مورد اجرا درآید. این امر موجب هماهنگی و ایجاد سیاست توازن در امر تکلیف شب با عنایت به اوقات فراغت شاگردان می شود.

د) تکلیف شب نباید به عنوان وسیله ای جهت تنبیه قلمداد شود، زیرا این کار زجرآور و کسل کننده، موجب رکود ذهنی، بیزار شدن از درس و دلزدگی از یادگیری، خستگی روحی و عاطفی و محروم شدن از اوقات فراغت شاگردان می شود. از سویی این امر موجب دخالت و کنترل بیهوده معلم بر زمان اختصاصی که باید در اختیار شاگرد باشد، می گردد.

ه) در هر مدرسه و یا هر منطقه در مقاطع مختلف تحصیلی یک کمیته تکلیف شب متشکل از معلمان، والدین، شاگردان برای تعیین میزان بهینه زمان مصروف و حل معضلات این امر تشکیل گردد.

و) معلمان می توانند از تکلیف شب به عنوان ابزار آموزشی در ارتباط آکادمیکی، عاطفی و روحانی با والدین و شاگردان استفاده کنند و زمینه های مشارکتی متقابل والدین و شاگردان را درباره تقسیم مسئولیت پذیری انجام تکلیف شب فراهم آورند.

ز) با تغییر دادن در نحوه اجرای تکالیف، انجام امور موظف دانش آموزان را با تنوع همراه کرده و امور را از یکنواختی و در نتیجه افسردگی نجات دهید.

ح) با استفاده از نظام تشویق، عادت به مطالعه خوب را از طریق اجرای تکالیف به وجود آورید و با تشویق و تنبیه به موقع، دانش آموز را با انگیزه قوی برای انجام تکالیف همراه کنید.

«آن چه که موجب موفقیت واقعی است، بهره هوشی بالانیست، بلکه هوشمندی و توانایی احساسی فرد است. کلاً کسانی موفق هستند که رفتار و احساس خود را هوشمندانه تحت کنترل دارند.»